Εισαγωγή

Εκκλησία εκ του εκ-καλώ καλώ έξω, συγκαλώ, αρχικά στα αρχαιο-ελληνικά χρόνια αναφερόταν στην εκκλησία του δήμου, δηλαδή τόπο συγκέντρωσης μιας πόλης – κράτους που λειτουργούσε σαν νομοθετικό όργανο.¹ Θρησκευτική σημασία απέκτησε στη βιβλική γλώσσα από τους «Ο’», («εβδομήκοντα» -μεταφραστές της παλαιάς διαθήκης επί Πτολεμαίου του Β’ 3^ος αιώνας π.χ.) οι οποίοι μεταφράζοντας τη εβραϊκή λέξη Qaha’l που αποδίδεται ως συγκέντρωση - συνάθροιση για θρησκευτικούς ή πολεμικούς σκοπούς, πρόκριναν τη λέξη εκκλησία.²

Στην καθομιλουμένη, εννοιολογικά στη λέξη «εκκλησία» αποδίδει διττή σημασία.

1. Θεωρείται συνώνυμο του «ναού», χώρου συγκέντρωσης πιστών, για την από κοινού λατρεία και τελέσεως των μυστηρίων. Η λέξη «ναός» (εκ του ναίω = κατοικώ) δήλωνε στην αρχαία Ελληνική γλώσσα τόπο όπου κατοικεί ο Θεός σύμφωνα με την ανθρωπομορφική θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων. Αποτελεί συνέχεια γλωσσικής παράδοσης παρά, με την του Θεού αντίληψη της Χριστιανικής θρησκείας.

2. Οργανωμένο σύνολο πιστών συγκεκριμένου χριστιανικού δόγματος σε συγκεκριμένη περιοχή. (Εκκλησία της Ελλάδος, Εκκλησία Ασκληπιείου Ρόδου.)

1.ΝΑΟΣ

Στην κεντρική πύλη του ναού υπάρχει αραβικής γραφής η χρονολογία 1060 και σε άλλο σημείο αριστεράς της κεντρικής η χρονολογία 1222. Είναι προφανές ότι η Βυζαντινή παράδοση χρονολογεί με βάση την αρχαιοελληνική μέτρηση, έτσι οι αντίστοιχοι αριθμοί θα είχαν τη μορφή αξ’ & ας’κβ’ αντίστοιχα. Πιθανή εξήγηση είναι ότι στην πρώτη χρονολογία να υπήρξε ο πρώτος ναός και στη δεύτερη να σχηματοποιήθηκε. Ίσως όψιμοι πρόγονοί μας διαφύλαξαν την παράδοση γράφοντες αυτά τα έτη ως έτη κτίσης, έτσι ώστε να διαφυλάξουν τη παράδοση. Για να θυμηθούμε την εποχή εκείνη (1060) αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Κωνσταντίνος Δούκας (Χρόνοι των Κομνηνών)³ λίγο πριν τις σταυροφορίες (1096). Το δε 1222 η Κωνσταντινούπολη είχε αλωθεί από τους Φράγκους 1204 και στην άλλοτε κραταιά αυτοκρατορία υπήρχαν διαμελισμένα Φράγκικα και Ελληνικά κρατίδια.

Η ιστορική προσέγγιση - έστω με επιγραμματικό τρόπο – θα βοηθήσει να τοποθετήσουμε τα του ναού στα ελάχιστα, που φιλοδοξεί το παρόν πόνημα.

«Στις Πράξεις των Αποστόλων»⁴ διαβάζουμε ότι ο Απόστολος Παύλος κήρυξε το Χριστιανισμό στη Λίνδο. Αυτό έγινε το 51 μ.Χ. δηλαδή ομιλούμε για απόσταση επιρροής από τους οικισμούς του τόπου μας. Γραπτές μαρτυρίες αναφέρουν ότι κατά το τέλος του 3^ου αιώνα υπήρχε οργανωμένη εκκλησία στη Ρόδο. Οι πρώτοι Χριστιανικοί ναοί ακολούθησαν αρχιτεκτονικά τη δομή του απλού Ελληνιστικού τύπου (ξυλόστεγες βασιλικές με ψηφιδωτά δάπεδα τοιχογραφίες, προσκτίσματα) μέχρι την εποχή μεγάλων σεισμών τον 6^ο αιώνα μ.Χ. που οι καταστροφές ήταν βιβλικές. Κατά το 7^ο και 8^ο αιώνα οι πειρατικές επιδρομές ανάγκασαν τους κατοίκους να εγκαταλείψουν τους παράλιους οικισμούς και να μεταφερθούν στην ενδοχώρα⁵. Όμως δεν νοούνται οικισμοί χωρίς εκκλησίες. Έτσι ξεκινούν από τον 9^ο αιώνα η οικοδόμησή τους. Η νέα αρχιτεκτονική δομή τους δεν ακολουθεί πια την παραδοσιακή κατασκευή Ελληνιστικού τύπου, αλλά τη μορφή του ελεύθερου Σταυρού.

Κατά τον κ. Βολονάκη⁶ πιθανότατα μεταξύ 1300-1400 μ.Χ. κτίστηκε στη θέση παλαιότερου ναού, ο μέχρι σήμερα σωζόμενος ναός σε σχήμα ελεύθερου σταυρού με τρούλο. (Ιπποτική περίοδος. Από 1309-1522). «Κατά το 15^ο αιώνα οι εσωτερικές επιφάνειες εκαλύφθησαν με τοιχογραφίες καλής ποιότητας όπου ο αγιογράφος εκινήτο στα πλαίσια της βυζαντινής παραδόσεως, το εικονογραφικό πρόγραμμα των οποίων ήτο περίπου όμοιο με αυτό που υπάρχει σήμερα και διατηρείται…»

Οι τοιχογραφίες αυτές του 15^ου αιώνα για λόγους είτε αλλοίωσης των εικόνων από το χρόνο, την υγρασία τα κεριά ή το θυμίαμα επε-ζωγραφίστηκαν κατά τα έτη 1676 και 1677 σύμφωνα με σωζόμενες επιγραφές (τη κτητορική και εκείνη του Αρχαγγέλου Μιχαήλ) «ποίημα εμού.. Μιχαήλ ιερέως, ο εκ Νεοχωρίου Χίου»

Η μορφολογία της αγιογράφησης δηλώνει μοναστηριακή δομή. Αν μάλιστα αυτό συνδυαστεί με τον τρόπο που κτυπούμε μέχρι των ημερών μας την καμπάνα (μακρό, βραχύ-βραχύ, μακρό) καθώς επίσης τις μαρτυρίες⁷ ότι πέριξ του ναού υπήρχαν «κελιά» ( μέχρι των ημερών μας το νυν βυζαντινό μουσείο ονομάζεται «κέλλα» ) αυτό οδηγεί σε συνειρμικές σκέψεις ότι πιθανώς ο ναός να ήταν παλαιότερα μοναστήρι.

Φαίνεται ότι στα μέσα του 18^ου ο πληθυσμός του Ασκληπιείου είχε αυξηθεί έτσι που ο ναός ήταν μικρός για συμπεριλάβει τους εκκλησιαζομένους. Έτσι απεφάσισαν στη προσθήκη δύο χώρων στο Βοριοδυτικό και νοτιοδυτικό τμήμα. Είναι η θέση που παραδοσιακά «στέκονται» οι γυναίκες, ίσως, μιμούμενοι «ηθηκοτροπικά» τη μουσουλμανική παράδοση που απαιτούσε στο διαχωρισμό των φύλων. Υπενθυμίζω ότι βρισκόμαστε ακόμη εκείνη στην κατοχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτό βέβαια εξυπηρετούσε πρακτικά το εκκλησίασμα. Με το χρόνο, στο Βορειοδυτικό διάζωμα συνήθιζαν να πηγαίνουν οι νεότερες κοπέλες και οι γυναίκες με τα μικρά παιδιά, ενώ στο Νοτιοδυτικό διάζωμα, οι γυναίκες που είχαν μεγάλα παιδιά και οι «μάμμες» (γιαγιάδες).

Το 1930 υπήρξε ένας άλλο έτος ιστορικής σημειολογίας για τα τεκταινόμενα του ναού. Έγιναν επισκευές σε κάποια σημεία του ναού όπως εκείνη των τεσσάρων ευαγγελιστών στον τρούλο και χρωματικές επαλείψεις , με σκοπό το ξαναζωντάνεμα των χρωμάτων των εικόνων. Δυστυχώς κρίνοντες εκ των υστέρων, οι όποιες τεχνικές επεμβάσεις δεν είχαν το επιθυμητό αποτέλεσμα ούτε στη συντήρηση, αλλά ούτε και στις επιζωγραφήσεις.

Τη δεκαετία του 1980 έγινε αφαίρεση του ασβέστη που κάλυπτε εξωτερικά το ναό. Ενώ είχε καλό αισθητικό αποτέλεσμα με την ανάδειξη της πέτρας, εν τούτοις η υγρασία προκάλεσε σημαντική φθορά στις τοιχογραφίες η οποία τα τελευταία χρόνια είχε επιταχυνόμενο ρυθμό.

Διαφαίνεται εγρήγορση και ανησυχία, Παραμένει ύψιστο μέλημα της νέας εκκλησιαστικής επιτροπής η ενεργή παρέμβαση ώστε να ελαχιστοποιηθεί η φθοροποιά αιτία.

2. ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ακολουθώντας τη δομή παρουσίασης, αναλύοντας την Εκκλησία ως οργανωμένο σύνολο πιστών του δημοτικού διαμερίσματος Ασκληπιείου, έχουμε να παρατηρήσουμε τα παρακάτω.

Είναι γνωστό ότι σε παραδοσιακές μικρές κοινωνίες η θρησκεία παίζει καθοριστικό ρόλο σ όλο το φάσμα της κοινωνικής ζωής των κατοίκων. Διαπιστώνεται ότι κάθε δραστηριότητα του ατόμου εντάσσεται μέσα προκαθορισμένα πεδία, με διακριτούς ρόλους που η θρησκεία (μέσω της εκκλησίας) προσδιόριζε. Η παρέκκλιση των κανόνων αποστασιοποιούσε και περιθωριοποιούσε το «άτακτο» μέλος. Αυτή η πρακτική διακρατήθηκε μέχρι των ημερών μας, μόνο που οι ρόλοι άλλαξαν. Ο φόβος (κοινωνικής κατακραυγής) υποκατεστάθη με σεβασμό στην παράδοση, σ’ αυτό που καθορίζει την ταυτότητά μας.

Καταγράφω πολιτιστικά στοιχεία αρχέγονων αιτιών ή συμπλεκόμενων στοιχείων εκκλησιαστικής επιρροής.

· Υπαρξιακή σχέση. Στους τρεις σημαντικούς σταθμούς ζωής κάθε ατόμου, η εκκλησία επισφραγίζει τελετουργικά το συμβάν. Γέννηση, γάμο θάνατο.

· Διατροφική σχέση. Βάσει των διατροφικών κανόνων της η εκκλησία προτρέπει τη διατροφή, για το ένα τρίτο περίπου του έτους. Η διατροφή ως ένα βαθμό, αντανακλά την υγεία του κάθε ατόμου. Η εμμονή σημαντικής μάζας του πληθυσμού στην τήρηση θρησκευτικών διατροφικών κανόνων, οφείλεται στο έντονα αναπτυγμένο θρησκευτικό συναίσθημα, που εκκλησία του Ασκληπιείου συντηρεί και ενδυναμώνει.

· Χρονικά Ορόσημα. Σε επίπεδα έτους, οι αναφορές έχουν βάση τις εορτές . π.χ. Πριν ή μετά το Πάσχα, τα Χριστούγεννα, της Παναγιάς κλπ. Ο καιρός. Χωρίζεται σε δύο ευρύτερες περιόδους με αναφορά σε δύο Αγίους. Το χειμώνα – του Αγίου Δημητρίου 26 Οκτωβρίου – και το καλοκαίρι - Αγίου Γεωργίου 23 Απριλίου. Σε επίπεδα ημέρας. Συχνά λέμε « Κτύπησε η καμπάνα» ή «είπαν τον Απόστολο» για να προσδιοριστεί με αυτόν τον τρόπο ο χρόνος, «ο εκκλησιαστικός χρόνος»

· Σημαντική θεωρείται η συμβολή της εκκλησίας στην κοινωνικοποίηση του ατόμου, ιδίως της βρεφικής και παιδικής ηλικίας, ακόμη και στην καλλιέργεια μουσικής παιδείας με τους ομαδικούς ψαλμούς.

· Για τους νέους ελκυστικός τόπος μέχρι τα πρόσφατα-παλαιό χρόνια. (Ο Στέργος Στούππος ⁷ με αφοπλιστική απλότητα και ειλικρίνεια αναφέρει ως τόπο που οι νέοι και νέες «αλληλοκοιτάζονται και από κει ξεκινούσε η συμπάθεια ο έρωτας και αργότερα ο γάμος.)

· Για τους μεγάλους χώρος γενικότερης επικοινωνίας «επί παντός επιστητού». Να μη λησμονούμε ότι είμαστε ελεύθεροι 55 μόνο χρόνια και η εκκλησία ήταν ο μόνος «ελεύθερος τόπος συγκέντρωσης σκλαβωμένων πολιτών».

· Για την τρίτη ηλικία η εκκλησία είναι καταφυγή, στην ανατολή και στη δύση του ήλιου.

· Οι κάθε είδους γιορτές που συνοδεύονται με δημόσιες συγκεντρώσεις έχουν αφετηρία την εκκλησία. Τα πανηγύρια, κορυφαία έκφραση.

· Θα ήταν παράληψη να μην αναφέρουμε τη τεράστια συμβολή της εκκλησίας στη μόρφωση των παιδιών από τα τέλη του 18ου έστω και αν αυτό στην αρχή τουλάχιστον αφορούσε την ανάγνωση και γραφή.

Τα προαναφερόμενα δεν εξαντλούν τη θεματολογία απλά είναι δειγματολογικές αναφορές για να καταδείξουν ότι, στην κοινωνία του Ασκληπιείου, ο ρόλος της εκκλησίας εμπότισε το συνειδητό και το ασυνείδητο, το ατομικό και το κοινωνικό, με αποτέλεσμα να παγιοποιηθεί «ούτως ειπείν» η ατομική και κοινωνική ζωή του κάθε Ασκληπιειανού.

Είναι αξιοσημείωτο ότι, ο κάθε Ασκληπιειανός, «μεταστάνει» τις θρησκευτικές του παραδόσεις σε κάθε νέα του κατοικία. Είναι γνωστό και κατ επανάληψη ειπωθεί για τους Ασκληπιειανούς που διαμένουν στην Αυστραλία. Της τήρησης των παραδόσεων με ιερότητα που οι περισσότερες από αυτές έχουν θρησκευτικό υπόβαθρο. Είναι ευκαιρία να σημειώσουμε τη διαπίστωση ότι στα μητροπολιτικά κέντρα οι παραδόσεις με το χρόνο μεταλλάσσονται, «αχνατεύουν» σε αντίθεση με τους χώρους υποδοχής να μετουσιώνονται και να ανθούν. (Το Ασκληπιείο λαμπρό παράδειγμα)

Αναλογίζομαι ότι τίποτα στην ιστορία του Ασκληπιείου, δεν είναι πιο παλιό, πιο σταθερό πιο λαμπερό από την εκκλησία. Ίσως να είναι σ΄ αυτή τη θέση έως και χίλια χρόνια. Και ύστερα από εκατοντάδες χρόνια σήμερα παραμένει ζωντανό στολίδι στις συνειδήσεις μας. Είναι λοιπόν η αξία που παρέμεινε αναλλοίωτη και που προσβλέπουμε.

Ο Πλούταρχος έγραψε ότι, η αλήθεια ήταν ένας μεγάλος καθρέφτης στον ουρανό, που κάποια στιγμή, έπεσε και έσπασε σε χιλιάδες κομμάτια. Πότε-πότε τυχαία , ένας άνθρωπος βρίσκει κάποιο απ αυτά και μαγεμένος από το είδωλο του, που βλέπει στο μικρό κομμάτι του καθρέπτη, νομίζει ότι βρήκε όλη την αλήθεια.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΖΟΥΛΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.

1. ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΗΣ Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ.
2. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ (ΑΘΗΝΑ 1964) ΤΟΜΟΣ 5^ΟΣ
3. ΝΕΑ ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Γ. ΒΑΝΔΩΡΟΥ
4. ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ
5. Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ Της ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΙΝΔΟΥ ΡΟΔΟΥ. ΔΡ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΛΟΝΑΚΗΣ
6. ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ « Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ Της ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΙΝΔΟΥ ΡΟΔΟΥ. ΔΡ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΟΛΟΝΑΚΗΣ» ΠΡΟΣΕΧΩΣ)
7. «ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΥΘΙ» 1981 ΣΤΕΡΓΟΣ ΣΤΟΥΠΠΟΣ
8. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΑΡΧ. ΔΕΛΤΙΟΝ 33 (1979
9. ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΑΡΧ. ΔΕΛΤΙΟΝ 34 (1979)
10. ΑΡΧΕΙΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΟΜΟΣ ΣΤ΄ ΑΝΑΣΤ. Κ. ΟΡΛΑΝΔΟΣ 1948
11. ΙΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. Ν. Β. ΛΙΤΣΑΣ
12. ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ. ΙΣΤΟΡΙΑ Της ΡΟΔΟΥ.

Το βιβλίο για την Εκκλησία

Το 1996 η εκκλησία εξέδωσε ένα βιβλίο  που περιγράφει τον Ιερό Ναό και τις Αγιογραφίες. Παραθέτουμε τα αυθεντικά κείμενα όπως εκδόθηκαν, στην Ελληνική και Αγγλική.

In 1996 the church published a book that describes the church and its iconography. Here are the authentic texts as issued, in Greek and English.